Ӧти олӧм да куим война

(Ӧлексан Иванлӧн казьтылӧмъяс)

Кузь туй водзын

Чужлі ме Кулӧмдін вӧлӧстьса катыдпомын. Ас сиктсаяс шулісны Ермогин Ӧльӧксан Иванӧн, гашкӧ, кодкӧ и помнитӧ на. Быдмим 9 чоя-вока: Анна, ме, Надя, Коля, Агния, Лиза, Маша, Сеня да Митя. Батьӧ, Ермогин Ӧльӧксан, вӧлі киподтуя мортӧн – зэв бура вурсьыліс, кужис и плӧтникавны, и столяритны, и кӧмъяс вурны-дӧмны. Колхозын уджавліс кузнечӧн. Арсяньыс ветлывліс Иван дядькӧд Керчомъяӧ, Вочӧ. Тӧвбыд вурсисны сэтчӧс олысьяслы, вӧчисны быдсикас удж. Тулыснас бергӧдчылісны гор­тӧ ыджыд нажӧткаӧн. Мам йылысь верма висьтавны сӧмын бурсӧ жӧ. Шань сьӧлӧма нывбабаӧн вӧ­лi, грамотнӧйӧн. Сиктсаяс тшӧкыда пыравлісны сы дорӧ сӧветла. Миян ыджыд овмӧсын став сьӧкыдлуныс усьліс мамлӧн пельпомъяс вылӧ. Да и меным эз этша сюрлы. Сы вӧсна нёль класс помалӧм бӧрын ковмис шыбитны школаӧс. Сӧмын 1930 воын пыри велӧдчыны ШКМ-ӧ. Сэні жӧ лои комсомолечӧн. Уна казьтылӧм коли паметьӧ ШКМ-ын велӧдчӧмысь. Миян классным вӧлі медся дружнӧйӧн. Не­кор ог вунӧд Донысь Иван Тимушевӧс, миян сиктысь Лар Васькаӧс, Миша Порошкинӧс, Николай Чувьюровӧс, Катя Есеваӧс, Саша Чувьюровӧс да мукӧдӧс. Гажа жӧ и овлім сэки. Помнита, Лар Васька гортсьыс гудӧк вайліс школаӧ, кыз пӧрасӧ сэні и видзис. Сійӧ гудӧк вылас босьтчылі ворсны и ме. Школаса сцена вылын тшӧкыда пуктывлім пьесаяс. Ветлывлім концертъясӧн Донӧ, Кужбаӧ, Вуктылӧ вӧр лэдзысьяс дорӧ. И, позьӧ шуны, эз лёка примитлыны миянӧс.

ШКМ помалӧм бӧрын  райком мӧдӧдіс велӧдчыны менӧ да Микол Чувьюровӧс Ухтаса горнӧй техникумӧ. Вогваздиноӧдз кывтім паракодӧн. Вогваздино – неыджыд посёлок, но сылӧн пристаньӧ сувтліс быдсяма паракодыс – гырысь и посни. Сэсянь Ухтаӧдз нюжӧдӧма автотрасса, кӧні ветліс сӧмын ӧти рейсӧвӧй автобус. Миян мӧдӧдчигӧн остановка вылын сулалісны 150 студент да 100 гӧгӧр мукӧд пассажир. Куим лун чӧж виччысим автобуссӧ, кытчӧдз эз быр батьӧн сетӧм сьӧмӧй. Тӧдмалім, мый посёлокас эм педучилище, да мӧдӧдчим сэтчӧ. Надейтчим, гашкӧ, позяс пырны велӧдчыны. Но наборыс тырӧма, и миянӧс эз босьтны.

Педучилище бердын вӧліны 10 тӧлысся курсъяс. Канцелярияӧ пырӧм мысти сьӧлӧмным весиг небзьыштіс – олӧма нин нывбаба нюмъялысь синъяснас видзӧдліс миян вылӧ да шуис: «Шойччӧй, дона гӧстьяс». Собеседование бӧрын сійӧ примитіс миянӧс. Ачыс сійӧ вӧлӧма Кулӧмдінысь, стӧчджыка кӧ, Кужйысь. А шуӧны Агния Ивановна Подороваӧн. Томдырйиыс пӧдругаасьлӧмаӧсь мамкӧд, ӧтлаын велӧдчылӧмаӧсь.

Курсъяс вылын занятиеяссӧ нуӧдлісны зэв грамотнӧй, шань велӧдысьяс. Уна тӧдӧмлун сетісны школьнӧй программа, урокъяс нуӧдан теория, практика да методика кузя. Курсъяссӧ помалi «отлично» вылӧ.

Роно мӧдӧдіс менӧ ичӧтик грездса школаӧ – Фроловскӧ. Керчомъясянь 45 верст лоӧ. Тайӧ тӧвся туйӧд кӧ, а гожӧмнас Кӧтйӧм да Прупт ю кузя катӧмӧн, сё гӧгӧр верст артмас. Грездын том йӧз олісны асланыс олӧмӧн. Рытъяснас чукӧртчывлісны Муза нима дӧва ордӧ. Кадсӧ коллявлісны сідз-тадз, юлісны, тшӧкыда зыксьывлісны ас костаныс. Татчӧ воӧм бӧрын мӧвпышті, мый тадзи овны оз позь, колӧ вежны оласногсӧ том йӧзлысь. Первой кадас рытпукъяссӧ вӧчлывлім сідзжӧ Муза дӧва ордын. Бӧрыннас чукӧртчывны мӧдім школаын, гудöк улӧ йӧктылім. Артмыліс сідз, мый луннас велӧді посни челядьӧс, рытнас уджалі том йӧзкӧд. Панлі сёрни комсомол йылысь, став странаса олӧм йылысь, вочасӧн сиктӧ пырті культура. Фроловскын олі кык во чӧж. Тайӧ каднас уджӧ вӧйӧм вӧсна дзикӧдз вунӧдлі аслам олӧм йылысь, гажтӧмтчи менам муса Машаысь, кодкӧд тӧдмасьлім учительскӧй курсъяс вылын.

Аслам корӧм серти роно менӧ вуджӧдіс Керчомъяса НСШ-ӧ, кӧні гырысь классъясын нуӧді физкультура урок, а посни классын – став предмет. Классъясын джын велӧдчысьыс вӧлі детдомса. Тайӧ – лунвыв областьясысь воӧм да раскулачитӧм семьяясысь челядь, кодъяслӧн эз вӧв рӧдвужыс. Асла­ныс шаньлуннас да мывкыдлуннас меным найӧ ёна воисны сьӧлӧм вылӧ. Сы вӧсна роносянь да Минпроссянь разрешение босьтӧм бӧрын пыри уджавны детдомӧ воспитательӧн.

Кӧні да дыр-ӧ уджалі, висьталӧны тайӧ лыдпасъясыс: 1933-1935 воясӧ – Фроловскын, 1935-1936 воясӧ – Керчомъяса НСШ-ын, 1936-1938-ын – Керчомъяса детдомын.

Би пыр и ва пыр

1938 воын воліс отпускӧ ӧти капитан, коді дэльӧдіс менӧ форманас. И ме шуи аслым: кӧть кыдз, а лоа офицерӧн. Стӧч сэки миянӧс челядькӧд мӧдӧдісны Кулӧмдінӧ концертӧн, кӧні босьтім мӧд места. Военкоматын тайӧ кадас муніс призыв. Вӧлӧмкӧ, велӧдысьястӧ оз босьтны армияад. Сӧмын военкоматӧ коймӧдысь локтӧм бӧрын военком Осетров аддзис, мый ме ог лэдзчысь наысь, да босьтіс менӧ. Нӧшта содтіс: татшӧм крепыд йӧзыс пӧ миянлы колӧны. Роносянь эз и тӧдлыны, мый удиті призывайтчыны.

Сентябрь 18 лунӧ босьтісны армияӧ. Веськалі Ручса Миша Порошкинкӧд да  Коля Чувьюровкӧд 71 номера ОПТД-ӧ (отдельнӧй противотанкӧвӧй дивизия) Житомир областьса Овруч карӧ. Армияын служитi 7 во. Дивизияын первой батареяыс вӧлі учебнӧй. Сэні велӧдчим кӧкъямыс тӧлысь. Звание сетісны марш дырйи нин, кор дорйим Рытыввыв Украина. Граница вуджӧм бӧрын сувтім Рожище карӧ. Сэсся походнӧй маршӧн мунігмоз босьтім кар бӧрся кар, область бӧрся область. Тайӧс, дерт, войнаӧн он на шу. Но «пӧсь» кадыс вӧліс и миян дивизиялы. Тайӧ лоис тадзи. Буг ю вомӧн вуджам вӧлі паромӧн, ассьыным куим танкетка да кык ӧрудие сӧвтӧмӧн. Ю шӧрсяньыс аддзим, мый мӧдар берегас жӧдзӧны полякъяс, лӧсьӧдчӧны пышйыны миян войскаысь Румынияӧ. Кор воӧдчим берегӧ, пансис тыш. Помнита, кыдзи ӧтилы штыкӧн сутшки кынӧмас, мӧдлы прикладӧн варті юрас. А сэсся, гашкӧ, повзьӧмысь, гашкӧ, лёквылысь, нинӧм ог помнит. Лейтенант менӧ сувтӧдіс да ӧлӧдіс, тырмас пӧ шенасьнытӧ. Гӧгӧр куйлісны ранитчӧм да кулӧм полякъяс. Ме ачым дзоньвидза, ӧти гирснитчӧмин весиг эз вӧв. Миян пӧгибнитіс квайт морт. Юрсӧ пуктіс и комиссарным. Колӧ шуны, мый полякъяс эз окотапырысь эновтны ассьыныс мусӧ, сы вӧсна лои бырӧдны миянлы налысь быдса полк. Та вылын помасис польскӧй война. Миянлы лоис кыдз боевӧй крещениеӧн.

Рытыввыв Украина бӧрын мездім Войвыв Буко­вина. Вражескӧй салдатъяс тыштӧг эновталісны ассьыныс территориянысӧ. Черновцы, Станислав да Тернополь каръяс пыр вӧчим кытш да бӧр воим Овручӧ.

1939 воӧ сӧлӧдісны миянӧс поездӧ да нуисны финскӧй фронт вылӧ. Петрозаводсксянь финскӧй границаӧдз мунім подӧн 35 верст. Вӧрас жӧ и овмӧдчим партизанъяс моз. Тшӧкыда ыпнитлісны чорыд тышъяс финнъяскӧд. Ми найӧс лыйлім 45 миллиметрӧвӧй пушкаясысь, а найӧ гаубицаясысь. Финнъяс, вӧвлӧм офицеръяс, каясны вӧлі пуяс вылӧ да лыйлӧны сэсянь миянлысь боецъясӧс. «Кукушкаясӧн» найӧс шуисны. Да, вӧрӧгыд гежӧда сетліс ми-вокыслы шойччыштны. Быд здук коліс лоны дасьӧн атака кежлӧ.

Финскӧй война бӧрын бергӧдчим бӧр Овручӧ, кӧн сулалісны унапӧлӧс войска. Олім сэні нёль судта казармаясын. И сідзи 1941 воӧдз.

Июнь 22 лунӧ водз асывнас пальӧдіс миянӧс боевӧй тревога. Сувтӧдалісны колоннаясӧ да 10 часын нуисны Тернопольлань. 35 верст кымын эгӧ на воӧй местаӧдз, миянӧс бергӧдісны асыввылӧ. Миян 6-ӧд армиялӧн да сӧмын на воӧм Белорусскӧй 5-ӧд армиялӧн заводитчис бӧрыньтчӧм – Тернопольскӧй, Винницкӧй, Одесскӧй областьяс пыр. Ӧтчыд бригадаса командир, полковник Михайлов, крестьянин моз матькыштӧмӧн, шуис: «Гражданскӧй война дырйи ротаӧн командуйтігӧн быдса 200 верст кытшысь тӧді став обстановкасӧ, а тані бригадаӧн командуйта да ог тӧд, мый керсьӧ ас гӧгӧрын». Колӧ шуны, мый ставыс тӧлксьыс воши. Эз сӧмын бригадаын, а отделениеын да взводъясын тшӧтш. Некод некодӧс эз кывзы, некод некодысь эз пов. Гӧгӧр ставыс дзугсис. Кымынкӧ лун мысьт воліс самолёт да нуис генералъясӧс. Муніганыс шуисны младшӧй командиръяслы, медым петісны вӧрӧглӧн кытшысь коді кыдзи вермӧ. Вӧлисти чуймим, мый немечьяс гӧгӧртӧмаӧсь миянӧс. Кутісны усьласьны миян войска вылӧ. Ӧти чорыд тыш бӧрын миян кык армия веськаліс пленӧ. Вӧрӧг нуис миянӧс кытчӧкӧ рытыввылӧ. Сикт бӧрся сикт, мӧд, коймӧд… Ӧти лун дай мӧд, коймӧд… Оз вердны, ни шойччыштны оз сетны. Гӧгӧр часӧвӧйяс. Аддзылім, кыдзи куимӧн кӧсйисны пышйыны, но вражескӧй пуляяс эз лэдзны. Дерт, пышйӧм йылысь думайті и ме. Но ӧтнамлы страшнӧ вӧлі. Коліс корсьны кодӧскӧ тӧдсаяс пиысь. Кӧть таын везитіс, гашкӧ, Енмыс отсаліс да. Ӧтчыд сувтӧдісны миянӧс кутшӧмкӧ колхозлӧн фермаяс дорӧ. Сэні виччысьтӧг паныдаси земляк Порошкинкӧд. Бӧрынджык аддзысим Чувьюровкӧд. И куимӧн шуим пышйыны, кытчӧдз немечьяс эз на йӧртны концлагерӧ. Помнита, матыстчим кутшӧмкӧ сиктлань. Часӧвӧйяс здук кежлӧ бергӧдчисны миян дорысь. Ми тай эгӧ вугралӧй: чеччыштім кустъяс пиӧ. Сэсся, неуна сайкалыштӧм бӧрын, мӧвпалім, мый жӧ вӧчны водзӧ. Вӧлі ӧпаснӧ пукавны тані, ӧд быд вӧр діӧ, кустъясӧ тшӧкыда лыйлісны. Войбыд сэні пукалім. Медшӧр могыс – петны вӧрӧглӧн кытшысь, сэсся веськӧдчыны фронтлӧн визь вылӧ, корсьны ассьыным частьнымӧс. Ёртъяс индісны менӧ старшӧйӧн.

Асывнас, сиктсянь неылын, паныдасим олӧма морткӧд. Сійӧ пукаліс бипур дорын, йирсьӧдіс вӧвъясӧс. Дыр думайттӧг матыстчим сы дорӧ. Дерт, пыр жӧ тӧдмаліс, кодъяс ми, картупельӧн да няньӧн вердыштіс. Медводз тшӧктіс вежны салдатскӧй паськӧм. Лунтыр пукалім турун юрын, а рытнас вайис кутшӧмсюрӧ важиник паськӧм. А миянлысь босьтіс аскӧдыс. Нӧшта кык лун на отсаліс сёян-юанӧн. Велӧдіс, кыдзи колӧ кутны асьнымӧс йӧзкӧд, старӧстаяскӧд, висьталіс, кутшӧм сиктъясӧ позьӧ пыр­ны, а кутшӧмӧ оз. Ми сьӧлӧмсянь аттьӧалім пӧльӧс, мый эз ло веськодьӧн миян дорӧ. Сэсся мӧдӧдчим туйӧ. А туйыс эз вӧв дженьыд: восьлалім Украиналӧн Одесскӧй, Кировоградскӧй, Днепропетровскӧй, Киевскӧй, Полтавскӧй, Харьковскӧй областьяс пыр. Вой и лун тапсьӧдім-мунім, ёнджыкасӧ вӧрті. Сиктӧ пыравлім сӧмын сёян корсьӧм могысь. Удайтчыліс на тай-а, кӧть сиктса олысьяс пиысь быдӧнлы вӧлі юӧртӧма, медым партизанъясӧс, роч салдатъясӧс эз примитны, эз вердны да дзеблавны. Быдӧнлы, коді вайӧдас найӧс немечьяслы, шуӧма сетны 10 сюрс шайт либӧ марка. А офицеръяс нӧшта на донаджыкӧсь. Кӧть и гежӧда, но сюрлісны на та помысь озырмӧдчысьясыд. Окружениеысь петім кык тӧлысь да джын. Ена и тшыгъявлім, кымыныськӧ веськавлім немечьяс дорӧ. Мыйыс сӧмын эз вӧв мнянкӧд.

Ӧтчыд Одесскӧй областьын, ог помнит, кутшӧм сикт дорын, аддзим конюшня, кӧсйим узьмӧдчыны сэтчӧ. Зэв радпырысь паныдаліс миянӧс старик конюк. Шуис водны лясниас. А ачыс руньгис сиктлань. Конюшняад, вӧлӧм, абу нин этшаӧн локтӧмаӧсь ми-вок коддьӧмыс. На пиысь медыджыдыс вӧлӧма лейтенант. Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, кодъяс ми. Шуис, мый оз эскы тайӧ старикыслы. И лӧсьӧдчис мунны, да и миянлы тшӧктіс сайӧдчыны мӧдлаӧ. Ӧдва ми удитім дзебсьыны балкаяс сайӧ, кыдз котӧрӧн локтісны морт кызь кымын полицейскӧй. Ёна эськӧ кытшлалісны, но некодӧс эз аддзыны.

Мӧд татшӧм лоӧмтор лои Днепр ю дорын. Сёр рыт нин вӧлі. Ӧти нывбаба ордӧ вöзйысим узьны. Вердіс миянӧс, вольсаліс джоджӧ. Эгӧ на удитӧй унмовсьны, керкаӧ пырисны нёль полицейскӧй не­мецкӧй винтовкаясӧн, а ӧшинь улас ещӧ на кылісны. Кӧзяйкаыд, вӧлӧм, ыстылӧма нывсӧ миян йылысь юӧртны. Нуӧдісны миянӧс комендатураӧ. Туй кузя мунігӧн неыджыд пос вылын полицейскӧйяс сувтісны куритчыны. Миян синъяс паськавлісны, кор найӧ шуисны: «Ми лэдзам тіянӧс. Сӧмын мунӧй ӧдйӧджык тайӧ вӧлӧстьсьыс». Миянлы тай эз ков плеть, здукӧн и вошим сэтысь. Медым ӧдйӧджык мунны сэтысь, коліс вуджны ю, но пыжъяс эз тыдавны. Сэні олысьяс шуисны, мый немечьяс став пыжсӧ кералісны-жуглісны. Сюрис на тай ӧти олӧма морт, коді удитӧма дзебны ассьыс пыжсӧ. Сійӧ вуджӧдіс миянӧс ю вомӧныс, мыйысь сетім сылы бӧръя сьӧмнымӧс. Первой веськалім ді вылӧ, сэсянь пос кузя мунім мӧдар берегас. Сійӧ вӧлі Днепропетровск да Днепродзержинск костын. Сэсянь неылын ӧти сиктын аддзим куш керка, кӧсйим войсӧ коллявны сэні. Сёрӧн нин пырис кӧзяйкаыс. Шуис, мый ӧтнаслы шуштӧм да узьны петавлӧ суседка дорас. Нӧшта содтiс, мый локтіс пӧ сэтчӧ, орчча керкаас, старшӧй лейтенант, кодi кутіс йитӧд старостакӧд, ылӧдлiс ми коддьӧмсӧ аслас форманас. И збыльысь, асывнас аддзим, кыдзи сійӧ коскӧдзыс пӧрччысьӧмӧн мыссис кильчӧ вылын, чышкасьӧм бӧрын пасьталіс формасӧ да некодысь повтӧг тӧвзис сиктӧ…

Полтавскӧй областьӧд прӧйдитігӧн тӧдчис, мый фронтыс кӧнкӧ матын нин. И сиктъясын, и туйяс вылын – гӧгӧр жуисны немечьяс. Ковмыліс писькӧдчыны войяснас, да и то кыссьӧмӧн, сы вӧсна мый тшӧкыда ыпнитлывлісны енэжас ракетаяс. Луннас сайӧдчылім, мед эз казявны. Кыссьӧмӧн мунім кымынкӧ вой. Ӧтчыд веськалім патруль вылӧ. «Стой! Кто идёт?» — кылім горӧдӧм. Раднымла эгӧ тӧдӧй, кытчӧ воштысьны, ӧд тайӧ миян роч салдатъяс. Вочавидзим налы, мый писькӧдчам немечьяслӧн кы­тшысь. Вӧлӧм, миян коддьӧмыд быд вой вуджӧны фронтлысь линиясӧ, и часӧвӧйяс велалӧмаӧсь нин. Миянӧс гӧгӧр шобисны да пыртісны землянкаӧ, гӧститӧдісны табакӧн. Ме, кыдзи ёртъясысь ыджыдджык, висьталі, кутшӧм командование улын служитім, кыдзи да кыті воӧдчим татчӧ. Кор казьтыштi бригадалӧн штабса начальник, майор Дейнековский йылысь, миян вылӧ видзӧдлiсны мӧд нога нин. Сійӧ регыд на жӧ вуджӧма фронтсӧ, и ӧні лагерын прӧверка вылын. Асывнас миянӧс нуӧдісны батальонса штабӧ, а сэсся дивизияса штабӧ. Кыкнанлаас выльысь тшӧктісны ставсӧ висьтавны. Немечьяслӧн вын йылысь миян висьталӧмным, вӧлӧм, зэв колана, лӧсяліс разведкалӧн даннӧйяскӧд. Недыр шойччыштӧм бӧрын ми ёртъяскӧд сувтім стройӧ. Штабын Мишӧс да Коляӧс пуктісны ӧрудийнӧй расчёт кузя командиръясӧн, а менӧ БАО-ын (батальон аэродромного обслуживания) боепитание кузя помкомвзводаӧн. Кымын ёсь тыш пансьыліс вӧрӧгкӧд!

Тӧлысь мысти миянӧс шыбитісны Волга дорӧ, Мокроусы нима неыджыд карӧ, Ульяновсксянь верст 45 лоӧ. Сэсянь, БАО расформируйтӧм бӧрын, — Калмыцкӧй фронт вылӧ. Миян группаным веськаліс стрелкӧвӧй ротаӧ, тышкасим Ржев улын. Ӧтчыд ротаса командир мӧдӧдіс менӧ полкса штабӧ донесениеӧн. Бӧрсӧ локтігӧн нин осколокӧн ранитчис кокӧй. Санитаръяс отсалісны воӧдчыны санбатӧ, вӧчисны перевязка. Калининскӧй госпитальын операция бӧрын туплясьны лои кык тӧлысь чӧж.

Артмис сідз, мый учебнӧй батареяын 20 лун велӧдчӧм бӧрын лои разведчикӧн, помкомвзводаӧн. Тасянь нуисны миянӧс Волгоградскӧй фронт вылӧ. Сэні дыр воюйтӧм эз ло. Ивановосянь воис капитан, вербуйтіс салдатъясӧс воздушно-десантнӧй бригадаӧ, кытчӧ сюртчи и ме. Медводз тренируйтчим чеччавны парашютӧн. Сэсся мӧдӧдісны боевӧй чеччалӧм вылӧ. Колӧ вӧлі лэччыны немечьяслӧн тылӧ, кӧрт туй станция вылӧ, Киевсянь 35 километр сайӧ. Гризодубовалӧн полкысь лётчикъяс, кодъяслы шу­исны нуны миянӧс местаӧдз, вӧліны юыштӧмаӧсь. И колӧ жӧ, враглӧн тылӧ шыбитӧм пыдди, веськалім асланым тылӧ. Бӧр воӧдчим Ивановоӧ, Тейково карӧ. Сэні бара на дасьтысим чеччыштны, сӧмын Минск вылӧ нин. Но Минсктӧ удитісны дорйыны, босьтны миянтӧг. Сідзи и эз удайтчы вӧчны боевӧй прыжок. Но мыйта радлун вӧлі, кор воис дыр внччысяна победа, кор миян салдатъяс вӧтлісны асланым му вылысь вӧрӧгӧс.

И. ТЮРНИН.

(Помыс локтан номеръясын).

Тюрнин, И. Öти олöм да куим война (Öлексан Иванлöн казьтылöмъяс) / И. Тюрнин // Парма гор. – 1995. – Март 11-лун. – Пер. загл. : Одна жизнь и три войны.